Η ομιλία του iMEdD με τίτλο Το σημείο συνάντησης της δημοσιογραφικής έρευνας και της παραγωγής ντοκιμαντέρ πραγματοποιήθηκε την Τετάρτη, 8 Μαρτίου, στο MOMus-Μουσείο Φωτογραφίας στο πλαίσιο της Αγοράς του 25oυ Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης.
Την εκδήλωση προλόγισε ο Θάνος Σταυρόπουλος από την ομάδα της Αγοράς: «Έχουμε μαζί μας τον Δημήτρη Μπούνια, project manager του iMEdD, ο οποίος θα συντονίσει τη συζήτηση με τον Micael Pereira».
Ο Micael Pereira, είναι senior ρεπόρτερ της κορυφαίας πορτογαλικής εφημερίδας Expresso και μέλος της Διεθνούς Κοινοπραξίας Ερευνητών Δημοσιογράφων (ICIJ). Ο Pereira ασχολείται με τη δημοσιογραφία από το 1994 και είναι ανταποκριτής των Δημοσιογράφων Χωρίς Σύνορα (RSF) για την Πορτογαλία. Μεταξύ άλλων, συμμετείχε στις παρακάτω έρευνες του ICIJ: Offshore Leaks, Panama Papers, Bahama Leaks, Paradise Papers, Luanda Leaks και Pandora Papers.
Στο σημείο αυτό τον λόγο πήρε ο Δημήτρης Μπούνιας, ο οποίος παρουσίασε στο κοινό το iMEdD:
«Το iMEdD (incubator for Media Education and Development) δημιουργήθηκε στις αρχές του 2019 με αποστολή να υποστηρίξει τη γενναία, καλή και καινοτόμo δημοσιογραφία. Την αποστολή μας κατέστησε δυνατή το Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος. Βάση μας είναι η Ελλάδα, αλλά δρούμε παγκοσμίως, με μια σειρά από προγράμματα, όπως το incubator που υποστηρίζει δημοσιογραφικά projects ως την ολοκλήρωσή τους. Παρέχουμε, επίσης, προγράμματα εκπαίδευσης στο digital security, σε ερευνητικές τακτικές και στην επαλήθευση υλικού, σε συνεργασία με διεθνείς οργανισμούς. Δημιουργήσαμε επίσης το iMEdD Lab, το οποίο δημιουργεί και διαμοιράζεται βάσεις δεδομένων, αλλά και διαδικτυακές εφαρμογές για χρήση από το κοινό και τους επαγγελματίες. Συμμετέχουμε, επίσης, σε διακρατικές έρευνες, είμαστε ιδρυτικά μέλη του European Press Prize και οργανώνουμε το iMEdD International Journalism Forum, το πρώτο διεθνές δημοσιογραφικό συνέδριο με βάση την Ελλάδα, το οποίο θα πραγματοποιηθεί στις 28-30 Σεπτεμβρίου 2023 στην Αθήνα», ανέφερε σχετικά.
«Η τομή μεταξύ ερευνητικής δημοσιογραφίας και παραγωγής ντοκιμαντέρ ήταν μέρος του οράματος και της προσπάθειάς μας από την πρώτη μέρα. Αισθανόμαστε μεγάλη ικανοποίηση που δύο projects που υποστηρίξαμε προβλήθηκαν στο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης: πρόκειται για το Invisible της Μαριάννας Κακαουνάκη που συμμετείχε στο τμήμα Newcomers το 2021, και το The Other Half του Γιώργου Μουτάφη που έκανε την παγκόσμια πρεμιέρα του στο πλαίσιο της περσινής διοργάνωσης. Χαιρόμαστε που μπορούμε να αποκαλούμε το Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης συνεργάτη μας, καθώς βελτιώνουμε τη σχέση μας κάθε χρόνο. Πέρυσι υποστηρίξαμε το βραβείο Podcast in Development, βασισμένο σε δημοσιογραφική έρευνα και τεκμηρίωση, το οποίο απονεμήθηκε στον Ανδρέα Βάγια για το Mute – Η σιωπηλή βία της μεσοτοιχίας». Το podcast θα παρουσιαστεί σε μια ειδική ακρόαση που θα πραγματοποιηθεί την Παρασκευή 10 Μαρτίου, στη μία το μεσημέρι, στο Πράσινο Δωμάτιο του Ολύμπιον. Ο κ. Μπούνιας πρόσθεσε, επίσης: «Συμμετέχουμε στο Φεστιβάλ και με το podcast Κυνηγώντας τους Ιντιάνα Τζόουνς στο Μανχάταν του Άρη Χατζηστεφάνου».
«Είμαστε εδώ για να εξερευνήσουμε, και να μάθουμε από εσάς, πώς η παραγωγή ντοκιμαντέρ μπορεί να ανυψώσει τις δημοσιογραφικές έρευνες και την επιρροή τους, αλλά και το αντίστροφο» σημείωσε. «Πώς η έρευνά μας μπορεί να αποτελέσει υλικό για ένα φοβερό ντοκιμαντέρ. Στοχεύουμε η συζήτηση αυτή να επιστρέψει στις ρίζες της δημοσιογραφίας και τον ρόλο της ως Τέταρτης Εξουσίας που ελέγχει την εξουσία και εκθέτει δομές που υπονομεύουν το κοινό συμφέρον», ανέφερε, καλωσορίζοντας τον Micael Pereira, αναφέροντας κάποια στοιχεία από τη ζωή και το έργο του.
«Είναι τιμή μας να έχουμε τον Micael Pereira μαζί μας απόψε, με την τεράστια εμπειρία του, ο οποίος χρησιμοποιεί εργαλεία του επαγγέλματος και τα μεταπλάθει σε επιδραστικές οπτικές ιστορίες» σημείωσε. Με το Organized Crime and Corruption Reporting Project – OCCRP, o Micael Pereira συμμετείχε στο Suisse Secrets. Επίσης, ήταν μέλος της ομάδας του Cities for Rent, μιας διασυνοριακής συνεργατικής έρευνας για τις εταιρείες-ιδιοκτήτες ακινήτων που διεξήχθη από το Arena for Journalism στην Ευρώπη και το οποίο κέρδισε το Ευρωπαϊκό Βραβείο Τύπου 2022 στην κατηγορία Καινοτομία.
«Έγινα δημοσιογράφος κατά λάθος. Οι σπουδές μου ήταν στη Φυσική, και πολλές φορές νιώθω ακόμη σαν φοιτητής φυσικής, με τον τρόπο που στη δημοσιογραφία αναπτύσσουμε τα ερωτήματα για να βρούμε τις απαντήσεις».
«Έγινα δημοσιογράφος κατά λάθος», είπε ο Pereira. «Οι σπουδές μου ήταν στη Φυσική, και πολλές φορές νιώθω ακόμη σαν φοιτητής φυσικής, με τον τρόπο που στη δημοσιογραφία αναπτύσσουμε τα ερωτήματα για να βρούμε τις απαντήσεις. Είναι η πρώτη μου φορά σε φεστιβάλ ντοκιμαντέρ, είμαι αρχάριος στο είδος, ενώ το πρώτο μου ντοκιμαντέρ ήταν ένα πείραμα για μένα», δήλωσε. «Έχω συμμετάσχει σε πολλές διασυνοριακές έρευνες. Η δουλειά γίνεται με πολλούς τρόπους: είτε είσαι “μοναχικός λύκος” είτε την κάνεις με τον παραδοσιακό τρόπο. Τα τελευταία 20 χρόνια, όμως, αυξάνονται τα projects στα οποία οι δημοσιογράφοι δουλεύουν μέσω ιστοριών. Θα έλεγα πως η κουλτούρα αυτή των 20 τελευταίων χρόνων προκύπτει από τα κοινωνικά κινήματα δικαιοσύνης της δεκαετίας του ’90. Δουλεύοντας με ιστορίες, παρακάμπτεις τα προβλήματα που θα είχες αν δούλευες μόνος, διότι έχεις μια ομάδα με την οποία ερευνάς εγκλήματα παγκόσμιας κλίμακας. Αυτά τα εγκλήματα διαπράττονται στο υψηλότερο επίπεδο, με ιθύνοντες ανθρώπους ισχύος σε υψηλές θέσεις, μέλη μιας παγκόσμιας ελίτ. Το storytelling ήταν ένας τρόπος να λυθούν αυτά τα προβλήματα. Το αποκορύφωμα ήταν μάλλον τα Panama Papers του 2016, τα οποία άλλαξαν τον τρόπο με τον οποίο κάνω δημοσιογραφία. Ήταν μια δυνατή εμπειρία για μένα και την υπόλοιπη ομάδα. Προσπαθούσαμε να βρούμε χρηματικά ποσά, τα οποία ήταν κρυμμένα offshore από ισχυρούς ανθρώπους σε ολόκληρο τον κόσμο. Ήταν η κατάλληλη στιγμή να βάλουμε ένα τέλος στη φοροαπαλλαγή στη σωστή χρονική συνθήκη μετά την παγκόσμια οικονομική κρίση του 2008: τότε, οι άνθρωποι είδαν (κυρίως στις χώρες μας, Πορτογαλία και Ελλάδα, και όχι μόνο) πως το κράτος είχε έλλειψη σε ρευστό. Τα Panama Papers κυνήγησαν τα φοροαπαλλαγμένα κεφάλαια», ανέφερε σχετικά.
Αναφέρθηκε, επίσης, σε ένα project περιβαλλοντικού ενδιαφέροντος από τη Forbidden Stories, στο Παρίσι, το οποίο συγκέντρωσε δημοσιογράφους για να ολοκληρώσουν τη δουλειά συναδέλφων τους που φυλακίστηκαν ή σκοτώθηκαν. Στη συνέχεια, μίλησε για τα Luanda Leaks, ένα πρότζεκτ στην Ανγκόλα, το οποίο έφερε στο φως τη φοροδιαφυγή της Isabel dos Santos, κόρης του προέδρου José Eduardo dos Santos. Τα Luanda Leaks έγιναν ντοκιμαντέρ από τη Frontline και κέρδισαν Emmy. Τα projects αυτά ενέπνευσαν τον Pereira να κάνει ντοκιμαντέρ.
Το ντοκιμαντέρ Black Trail (2021) είναι μια βραβευμένη ευρωπαϊκή συμπαραγωγή με το δίκτυο EIC σχετικά με το γιατί τα πλοία συνεχίζουν να καίνε ρυπογόνα καύσιμα. Το ντοκιμαντέρ μπήκε, μάλιστα, στη Lloyd’s list, την ετήσια λίστα του Lloyd για τις 100 πιο επιδραστικές προσωπικότητες της παγκόσμιας ναυτιλίας για το 2021. Όλα ξεκίνησαν από την πληροφορία μιας πηγής που μετέφερε στον Pereira πως η ναυτιλιακή βιομηχανία αγνοούσε τις επιστημονικές οδηγίες και επιβάρυνε το περιβάλλον. «Στην αρχή, το θέμα φαινόταν τελείως βαρετό: ασχολούμασταν με πλοία και τι καύσιμα έκαιγαν. Το project πήρε σχήμα όταν ανακαλύψαμε το black carbon, ένα υλικό που καιγόταν μαζί με το καύσιμο, το οποίο έχει ζοφερές επιπτώσεις στην υγεία και στην υπερθέρμανση του πλανήτη. Τότε άρχισε να γιγαντώνεται η ιδέα και εγώ ήμουν πλέον βέβαιος πως ισχυροί της υπόθεσης δεν έδιναν την απαραίτητη σημασία στο πρόβλημα, το οποίο ήταν επιτακτικό κι έπρεπε να ληφθούν σημαντικές αποφάσεις γρήγορα», ανέφερε ο Pereira.
«Όταν γράφεις, μπορείς να γράψεις όπως θέλεις, όταν όμως κινηματογραφείς, μπορείς να κινηματογραφήσεις μόνο αυτό που βλέπεις».
«Όταν γράφεις, μπορείς να γράψεις όπως θέλεις, όταν όμως κινηματογραφείς, μπορείς να κινηματογραφήσεις μόνο αυτό που βλέπεις. Εξερευνούσα ένα άγνωστο τοπίο. Ήμουν μέρος μιας ομάδας, υπήρχαν πολλές λεπτομέρειες τις οποίες έπρεπε να επεξεργαστούμε για να χτίσουμε μια υπόθεση. Στο ντοκιμαντέρ εφάρμοσα την τακτική του radical sharing: παραδοσιακά, οι δημοσιογράφοι αποκρύπτουν τα ευρήματα της έρευνάς τους από τους συναδέλφους τους. Εμείς, όμως, μοιραζόμασταν τα πάντα, συμπεριλαμβανομένων και των πλάνων. Όλα ήταν διαθέσιμα για οποιονδήποτε δούλευε στην ομάδα. Δεν γνωρίζω καμία άλλη ομάδα δημοσιογράφων που δούλευε κατ’ αυτόν τον τρόπο. Στο ντοκιμαντέρ συμπεριλάβαμε και κάποια στοιχεία backstage και του δώσαμε χαρακτήρα ταινίας δράσης για να έχει περισσότερο ενδιαφέρον. Θέλαμε να ενσωματώσουμε κάτι παραπάνω από απλές συνεντεύξεις. Ο τομέας της δημοσιογραφίας είναι γενικότερα εμμονικός με το περιεχόμενο. Εγώ δεν λειτουργώ έτσι. Το πιο σημαντικό για μένα δεν είναι το περιεχόμενο, αλλά η σχέση εμπιστοσύνης που θα χτίσεις με το κοινό σου. Χρησιμοποιήσαμε λοιπόν backstage πλάνα, όχι για να πιστοποιήσουμε κάποια αλήθεια, αλλά για να δείξουμε την ειλικρίνεια με την οποία δουλέψαμε», δήλωσε ο Pereira.
Στο σημείο αυτό, ο κ. Μπούνιας ρώτησε τον Pereira πώς κατάφερε να ισορροπήσει τη χρονοβόρα διαδικασία της κινηματογράφησης με την επιτακτικότητα της κατάστασης:
«Υπήρχε μεγάλη αβεβαιότητα», αποκρίθηκε ο Pereira. «Για να είμαι ειλικρινής, ξεπεράσαμε το deadline παράδοσης για πολλούς μήνες επειδή ήταν μια πολύ χρονοβόρα διαδικασία», σχολίασε. Απαντώντας σε ερώτηση του κοινού για τον τρόπο που προσέγγισαν τις συνεντεύξεις στο ντοκιμαντέρ, απάντησε: «Ήθελα να νιώθω σίγουρος πως εγώ και η ομάδα μου κάνουμε το σωστό. Στην διάρκεια των γυρισμάτων χρειάστηκε να έρθουμε σε αντιπαράθεση με αρκετούς ανθρώπους. Όσο περισσότερο δουλεύαμε για το ντοκιμαντέρ τόσο περισσότερο νιώθαμε πως κάνουμε μια καλή πράξη κι αυτό έκανε τις αντιπαραθέσεις αυτές να μοιάζουν με σωστές πράξεις, στον βωμό ενός ανώτερου, επιτακτικού σκοπού. Γενικότερα, παραμείναμε ανοιχτοί σε οτιδήποτε μας επιφύλασσε η εξέλιξη της συζήτησης», τόνισε.